نوروز در فرهنگ عمومی منطقه؛ آذربایجان و قزاقستان

به گزارش خبرگزاری مهر، جشن ها اصولاً هویت ملی و یا دینی هر ملتی را تشکیل می دهند و هر مراسمی بیانگر علائق، سلیقه ها و فرهنگ ملت و تعلقات قومی آن بشمار می رود.

جشن ها امروزه در بین تمامی اقوام مختلف برگزار می شود و این جشن ها در هر نقطه و منطقه ای از زمین با دیگر نقاط متفاوت است و در صورتی که مراسمی حرکت خود را از یک قالب ملی و منطقه ای آغاز و به یک نماد بین المللی تبدیل شود می توان دلیل آن را وجود ارزش های مشترک انسانی در آن دانست که منعکس کننده فطرت انسانها و تمایل آنها در کنار هم زیستن و صلح است.

عید نوروز و جشن های سال نو شمسی یکی از جشن های مهم در بین ایرانیان است. این جشن ها که با آغاز فصل بهار و بیداری طبیعت آغاز می شود همان حرکتی است که از یک فرهنگ ملی سرچشمه گرفته و در حال تبدیل شدن به یک "نماد جهانی" است.

این مسئله تا بدانجا اهمیت دارد که سازمان ملل برای ثبت عید نوروز به عنوان یک روز جهانی آن را به نظر سنجی گذاشت.

تاریخچه نوروز

منشا و زمان پیدایش نوروز، به درستی معلوم نیست، اما این جشن، قدمتی سه هزار ساله دارد و قدیمی‌ترین آئین ملی در جهان به شمار می‌رود. در برخی از متون کهن ایران از جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری، جمشید و در برخی دیگر از متون، کیومرث به‌عنوان پایه‌گذار نوروز معرفی شده است. ابداع نوروز در شاهنامه، بدین صورت روایت شده است که جمشید در حال گذشتن از آذربایجان، دستور داد تا در آنجا برای او تختی بگذارند و خودش با تاجی زرین بر روی تخت نشست. با رسیدن نور خورشید به تاج زرین او، جهان منور شد و مردم شادمانی کردند و آن روز را روز نو نامیدند.

برخی از روایت‌های تاریخی، آغاز نوروز را به بابلیان نسبت می‌دهد. بر طبق این روایت‌ها، رواج نوروز در ایران به ۵۳۸ سال قبل از میلاد یعنی زمان حمله کورش به بابل بازمی‌گردد. همچنین در برخی از روایت‌ها، از زرتشت به‌عنوان بنیانگذار نوروز نام برده شده است.

با افزایش محبوبیت عید نوروز در آسیای میانه و همچنین با اعلام رسمی شدن این مراسم در ترکیه، جهان در آینده نزدیک شاهد برگزاری آن در ابعاد وسیعتر خواهد بود.

این مقوله بر آن است تا به بررسی برگزاری این مراسم در قفقاز و روسیه، خاورمیانه و آفریقا بپردازد که این مقوله همراه است با چشم اندازی به جهانی شدن این آداب و رسوم کهن ایرانی.

عید نوروز در آذربایجان

عید نوروز در جمهوری آذربایجان همسایه شمالی ایران از اهمیت ویژه ای برای مردم این سرزمین برخوردار است.

عید نوروز که فرهنگ‌ها و باورهای باستانی مردم آذربایجان و ارزش‌های اسلامی را در خود جمع کرده ، به عنوان عید رسمی و ملی جمهوری آذربایجان بین مردم ارزش خاصی دارد. در زمان شوروی سابق ممنوع بود اما مردم در چارچوب محیط خانواده و محل زندگی توانستند این عید را زنده نگه داشته اند. 

علی‌رغم سیاست‌های کمونیستی، مردم آذربایجان در عمق ضمیر خود آداب و رسوم و باورها و اعتقادات دینی خود را حفظ می‌کردند. برای اولین بار، در سال ۱۹۶۷ بود که "شیخعلی قربانف" متفکر آذربایجان سعی کرد عید نوروز به صورت کاملا آشکار از طرف مردم برگزار شود ولی او و برخی از گروهها مورد تعقیب دولت شوروی قرار گرفته و از کار برکنار شدند و از آن به بعد نیز به برگزاری عید نوروز اجازه داده نشد.

علی ‌رغم ممنوعیت‌های برگزاری عید در آذربایجان، به مناسبت عید نوروز نغمه و داستان‌سرایی می‌شد و این مسئله حتی در نامگذاری بچه هایی که در این ایام به دنیا می‌آمد نیز تاثیر می گذاشت.

"عید نوروز در شهر باکو"

پس از استقلال جمهوری آذربایجان در ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ عید نوروز از خانه‌ها به محله‌ها و سپس به میادین شهرها گسترش یافت و تبدیل به یک آئین و مراسم رسمی شد.

در سال جاری هیئت دولت آذربایجان، بمناسبت این عید 8 روز تعطیل رسمی اعلام کرد. این تصمیم دولت باکو به دنبال استقبال گسترده مردم این کشور از برگزاری آئین‌های عید نوروز اتخاذ می‌شود و روند افزایشی این تعطیلات که ابتدا یک روز و سپس دو و پنج روز بود نشان از آن دارد که مردمان این خطه و در کل آسیای میانه در صدد هستند تا جشن نوروز را که سر بر آورده از خاکسترهای دوران سیادت کمونیسم است ، وارد فرهنگ خود کند.

 پیدایش نوروز در فرهنگ آذربایجان

در جمهوری آذربایجان درباره پیدایش جشن نوروز اسطوره‌ها و افسانه‌های گوناگونی نقل شده است. مثلاً در روایتی آمده است، سیاوش پسر کیکاووس به کشور افراسیاب سفر می‌کند افراسیاب از وی به نحو قابل توجهی پذیرایی می‌کند و حتی دخترش را به عقد وی در می‌‌آورد و سیاوش به یاد سفرش از دیار افراسیاب دیوار بخارا را بنا می‌کند. ولی دشمنان که از این امر ناخرسند بوده‌اند میان سیاوش و افراسیاب را بر هم زده به طوری که افراسیاب تصمیم به قتل سیاوش می‌گیرد و پس از کشته شدن سیاوش دستور می‌دهد جنازه‌اش را روی کنگره‌های دیوار بخارا قرار دهند. زرتشتیان جسد وی را برداشته و در قدمتگاه دروازه شرقی دفن می‌کنند و مرثیه‌های بسیاری در وصف سیاوش و مرگش سرودند به طوری که این مرثیه‌ها بین مردم گسترش یافت و در همین سیاوش مرثیه‌ها روز دفن سیاوش را زرتشتیان نوروز نامیدند.

فرهنگ عمومی در نوروز

غبارروبی و خانه تکانی منازل، خرید لباس و لوازم خانگی‌، دادن ضیافت و انجام دید و بازدید و سفرهای نوروزی و برگزاری مراسم ویژه چهارشنبه آخر سال و شب عید ازجمله برنامه‌های مردم جمهوری آذربایجان درعید نوروز است. 

براساس رسوم بعد از پایان چله کوچک، مردم خود را برای استقبال از عید نوروز آماده می‌کنند. برای اعضای خانه، لباس نو و برای بستگانی که قرار است به دیدارشان رفته شود هدیه‌هایی خریداری می‌شود. خانم‌ها، دختران و عروسها به خانه ‌تکانی می‌پردازند. همه سعی دارند تا با خانه ‌ای تمیز، لباس‌های جدید و با روحیه‌ای شاداب وارد سال نو شوند. مردم بدون آنکه در جریان سال‌های شمسی قرار بگیرند عید نوروز را اول سال می‌دانند. در آذربایجان برای سفره عید برنج می پزند. در برخی از شهرها و روستاها همانند ایران سفره "هفت ‌سین" می‌چینند. مردم در حیاط خانه‌ها یا در محله‌ها، آتش روشن می‌کنند. با تفنگ‌ها و با گلوله‌های مخصوص به تیراندازی می‌پردازند و همه جا را روشن می‌سازند از روی آتش می‌پرند.

از دیگر خصوصیات بارز عید نوروز آن است که مردم از آن به عنوان عید صلح و دوستی و وحدت و یکپارچگی یاد می‌کنند و طبق آیین‌های باستانی، آنهایی که قهر هستند آشتی می‌کنند و قهر و کینه از میان برداشته می‌شود. در آذربایجان بر خلاف ایران مراسم سیزده‌ بدر برگزار نمی‌شود. 

در آذربایجان رابطه با عید نوروز جای مهمی به اعتقادات و فال‌ها داده می‌شود به طوری که در شب چهارشنبه سوری دختران نو رسیده در ته دل فالی گرفته و و مخفیانه پشت درنیمه باز به انتظار ایستاده و اگر در این هنگام حرف خوب و موافقی بشنوند آرزویشان برآورده شده و اگر حرف نامناسبی می‌شنیدند نیتشان عملی نمی‌گشته است. بنابر این برمبنای آیین عید مردم از بد گویی و حرف نامناسب دوری می‌جویند.

نوروز در قزاقستان

مردم قزاقستان نوروز را اعتدال بهاری می‌‌دانند و بر این باورند که در این روز ستاره‌های آسمانی به نقطه ابتدایی می‌‌رسند و همه جا تازه می‌شود و روی زمین شادمانی برقرارمی‌شود. همچنین قزاق‌ها معتقدند که نوروز آغاز سال است و در میان آنان عبارات زیبایی دربارهٔ نوروز وجود دارد.

فرهنگ عمومی قزاق ها در نوروز

قزاق ها نیز در عید نوروز علاوه بر برگزاری مراسم کلی دارای مراسمی خاص و ویژه خود این خطه هستند.

در شب سال تحویل تا شب قزیر صاحبخانه دو عدد شمع در بالای خانه اش روشن می‌کند وخانه اش را خانه تکانی کرده و چون مردم قزاق باور بر این دارند که تمیز بودن خانه در آغاز سال نو باعث می‌شود افراد آن خانه دچار بیماری و بدبختی نشوند.

در عید نوروز جوانان یک اسب سرکش را زین کرده و عروسکی که ساخته دست خودشان است با آویز زنگوله‌ای به گردنش درساعت سه صبح که ساعتی معین از شب قزیر است رها نموده تا از این طریق مردم را بیدار نمایند. عروسک در حقیقت نمادی از سال نو است که آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام می‌کند.

همچنین پختن غذایی به نام نوروز گوژه ( آش) که تهیه آن به معنی خداحافظ با زمستان و غذاهای زمستانی است و از هفت نوع ماده غذایی تهیه می‌شود در این ایام جزو آیین و رسوم این سرزمین می‌‌باشد.

نوروز برای قزاق‌ها بسیار مقدس بوده و اگر در این روز باران یا برف ببارد آن را به فال نیک گرفته و معتقدند سال خوبی پیش رو خواهند داشت.

مسابقات معروفی نیز در این ایام در قزاقستان برگزار می‌شود که مهمترین آنها "قول توزاق" است که بین گروههای مرد و زن برگزار می‌شود. اگر برنده زن‌ها باشند قزاق‌ها معتقدند آن سال خوب و پربرکتی است اگر مردها پیروز شوند آن سال نامساعد خواهد بود. از دیگر مسابقات می‌توان به کوکپار برداشتن بز از مکانی مشخص توسط سواران، آودار یسپاق، قیزقوو و آلتی باقان اشاره نمود.

در عصر نوروز نیز مسابقه آیتیس آغاز می‌شود که مسابقه شعر و شاعری است.